αστεροσκοπείο

Ίδρυμα στο οποίο εκτελούνται παρατηρήσεις, μελέτες και έρευνες για τις κινήσεις και τη φύση των ουράνιων σωμάτων. Σε πολλά α. εκτελούνται ταυτόχρονα και άλλες εργασίες που σχετίζονται κυρίως με τη μετεωρολογία και τη σεισμολογία. Τα αρχαιότατα α. βρίσκονταν κοντά στους ναούς και τα διηύθυναν ιερείς, γιατί ήταν οι μόνοι που κατείχαν το προνόμιο να ερμηνεύουν τα ουράνια φαινόμενα, επειδή, όπως πίστευαν, τα φαινόμενα αυτά είχαν θεία προέλευση. Τυπικό παράδειγμα αρχαίου α. μας παρέχει ο πύργος του ναού Belus της Βαβυλώνας. Ανάλογα κτίρια είχαν και πολλοί άλλοι λαοί της αρχαιότητας: Αιγύπτιοι, Άραβες, Ινδοί και Κινέζοι (το α. του Πεκίνου ιδρύθηκε το 1279). Όπως είναι ευνόητο, τα ερευνητικά μέσα των αρχαίων ήταν πρωτόγονα. H μέτρηση του χρόνου, το σπουδαιότατο αυτό βασικό στοιχείο της σύγχρονης επιστήμης, γινόταν με στοιχειωδέστατα όργανα και με ατελέστατα ηλιακά ωρολόγια. Τα σπουδαιότερα α. που ιδρύθηκαν στην Ευρώπη είναι της Νυρεμβέργης, που ίδρυσε τον 15ο αι. ο Μπέρναρντ Βάλτερ και το α. του Κάσελ (1561). Το πιο ονομαστό όμως α. είναι του Ουράνιενμποργκ, το οποίο ίδρυσε το 1576 ο βασιλιάς της Δανίας Φρειδερίκος B’, σε μια νησίδα του Στενού Σουνδ και το διηύθυνε τα πρώτα δώδεκα χρόνια o διάσημος αστρονόμος Τύχων Μπραχέ. Η ανακάλυψη του τηλεσκόπιου έδωσε νέα ώθηση στην αστρονομία και άνοιξε νέους ευρύτερους ορίζοντες στους αστρονόμους και σε όλους γενικά τους ερευνητές του ουρανού. Τότε ιδρύθηκαν τα αξιόλογα α. του Λέιντεν (1632), της Κοπεγχάγης (1637), του Ντάντσιχ (1641), που ίδρυσε ο αστρονόμος Ιωάννης Εβέλιους, το α. του Παρισιού (1667-1772), το α. του Βερολίνου (1700-6), το α. της Ρώμης, που ιδρύθηκε την ίδια περίπου εποχή με το α. του Τύχωνα Μπραχέ, το α. του πανεπιστημίου της Μπολόνια (1714), καθώς και τα αντίστοιχα στην Πίζα (1730), το Τορίνο (1759), το Μιλάνο (1760), την Πάντοβα (1767) κ.ά. Το α. της Αθήνας, που ιδρύθηκε με χορηγία του βαρόνου Σίμωνα Σίνα, θεμελιώθηκε στις 28 Ιουνίου 1842 στον λόφο των Νυμφών, στην τοποθεσία όπου σύμφωνα με την παράδοση είχε το παρατηρητήριό του ο αστρονόμος Μέτων. Τα α. ιδρύονται μακριά από τις πόλεις, σε μέρη ψηλά και απομονωμένα, όπου επικρατεί ηρεμία και διαύγεια ατμόσφαιρας. Πολλά α., εξαιτίας της επέκτασης των μεγάλων πόλεων, μεταφέρουν τις εγκαταστάσεις τους σε τοποθεσίες καταλληλότερες, όπου επικρατεί ηρεμία και οι καιρικές συνθήκες δεν παρουσιάζουν απότομες μεταβολές. Στους παλαιότερους χρόνους, επειδή οι εργασίες που γίνονταν στα α. ήταν περιορισμένες, όλα τα όργανα των παρατηρήσεων στεγάζονταν στο ίδιο κτίριο. Σήμερα όμως, με την έκταση που έλαβε η αστρονομική έρευνα, τα α. αποτελούνται από πολλά διαμερίσματα ή κτίρια, που στο καθένα στεγάζονται τα ειδικά μέσα της έρευνας. Με τον διαχωρισμό αυτό, τα φασματοσκόπια, τα φασματόμετρα, τα φωτογραφικά τηλεσκόπια και τα συναφή βρίσκονται σε ιδιαίτερα τμήματα, που διαθέτουν ειδικά επιστημονικά εργαστήρια και ιδιαίτερη βιβλιοθήκη. Τα σπουδαιότερα και τα επιβλητικότερα όργανα των α. είναι τα τηλεσκόπια. Αυτά στεγάζονται σε ιδιαίτερα κυκλικά κτίρια που λέγονται θόλοι. Η ονομασία αυτή προέρχεται από το σφαιρικό σχήμα της στέγης. Ο θόλος μπορεί να περιστρέφεται με ηλεκτρικό κινητήρα σε κυκλική μεταλλική τροχιά κατά τον ισημερινό και έχει άνοιγμα με δύο κινητά τμήματα που ανοίγουν και κλείνουν. Με αυτό τον τρόπο ο παρατηρητής μπορεί να φέρει το άνοιγμα μπροστά στον φακό του τηλεσκοπίου με μετακίνηση ολόκληρου του θόλου. Τα μεγάλα σύγχρονα τηλεσκόπια δημιουργούν και μεγάλα προβλήματα εγκατάστασης και χειρισμού. Ο θόλος του τηλεσκοπίου Πάλομαρ έχει διάμετρο 42 μ. και ζυγίζει πάνω από 1.000 τόνους. Ο παρατηρητής μπορεί να το χειριστεί με κάθε άνεση, καθισμένος σε ειδική κινητή εξέδρα, και να βρει με τους κατάλληλους χειρισμούς την περισσότερο ευνοϊκή θέση για την παρατήρησή του. Σήμερα όλες οι χώρες του κόσμου έχουν ένα ή περισσότερα α. Το αστεροσκοπείο του Πεκίνου, που ιδρύθηκε το 1279, σε παλιά λιθογραφία. Οι Κινέζοι είναι ένας από τους πρώτους λαούς που ίδρυσαν αστεροσκοπείο. Το αστεροσκοπείο του Κιτ Πικ, κοντά στο Τόκον της Αριζόνα (ΗΠΑ), αποτελείται από πολλά κτίρια. Η λευκή κατασκευή που διακρίνεται μπροστά στηρίζει ένα τηλεσκόπιο ειδικό για τις ηλιακές έρευνες (φωτ. Usis). Το μέγαρο όπου στεγάζονται οι δημόσιες υπηρεσίες στην ιταλική πόλη Άστι.

* * *

το

ίδρυμα που διαθέτει ειδικά όργανα για την παρατήρηση και μελέτη των ουράνιων σωμάτων, καθώς και διαφόρων μετεωρολογικών, μαγνητικών, σεισμολογικών κ.ά. φαινομένων.

[ΕΤΥΜΟΛ. < αστεροσκόπος. Ο τ. αστεροσκοπείον μαρτυρείται από το 1848 στον Γ. Κ. Βούρη].